ایران کشوری است بزرگ ، با تمدن و فرهنگ غنی و دیرینه ای زیاد ، که اقوام مختلف با فرهنگ و باورهای مخصوص به خود در آن زندگی می کنند .

بلوچ ها یکی از اقوام اصیل و شناحته شدة ایرانی هستند ، که به زبان بلوچی ( که از نزدیکترین خویشاوندان زبان فارسی است ) تکلم می کند و بیشترین جمعیت آنان در سه کشور ایران ، پاکستان و افغانستان بسر می برند .بیشترین جمعیت استان سیستان و بلوچستان را بلوچها تشکیل می دهند و بافت اجتماعی آن قبیله ای و طایفه ای است .همه اقوام ایرانی با توجه به اشتراکات فرهنگی دارای خصلت های اجتماعی مشابهی هستند . اما در عین حال بخاطر تأثیر پذیری از شرایط خاص محیطی و قومی خود تفاوتهایی نیز در خصلتها، باورها و آداب و رسوم آنها مشاهده می شود که ویژگی های خاص هر قومی را تشکیل می‌دهد . بنابراین بلوچها نیز که از اقوام با سابقه و شاخص ایرانی هستند دارای نوعی فرهنگ و باورهای خاص و متفاوت می باشند و ممکن است در ذهن کسی این پرسش مطرح شود که ویژگیهای قومی اجتماعی مردم بلوچ کدام است ؟

برای روشن شدن این سئوال سعی شده است ابتدا کلیاتی از ویژگی های خاص قوم بلوچ بر شمرده شود و سپس چند ویژگی شاخص که این قوم را از دیگر اقوام متمایز می سازد بیان شود و برای این کار به روش کتابخانه ای عمل شده است .

« بلوچ انسانی آزاده ، مهمان نواز ، راستگو ، ناموس پرست ، دلیر و شجاع ، سخت کوش و جنگجوست . مردمش به تاثیر از شرایط خاص محیط خویش ، پردوام و بردبار هستند که با حداقل امکانات زندگی می کند . و تحمل آنها در برابر مشکلات و سختیها ، شاید در هیچ یک از طوایف ایران وجود نداشته باشد . در دوستی ثابت قدم و وفادارند و در دشمنی سر سخت و انتقام جو هستند .

بلوچ در شتر سواری ، تیر اندازی ، شکار کردن ، کوهپیمایی ، صحرانوردی و پیاده روی بی‌نظیر است بلوچ ها برای اسلحه و مرکب سواری خود ، اهمیتی به سزا قایلند و از این رهگذر در نگهداری و مراقبت آن سخت می کوشند ، از قیود زاید و تعارفات اضافی برکنارند و سادگی و بی‌آلایشی در پندار کردار و گفتار آنها هویداست و به قول و قرار خود اهمیت بسیار می دهند . مردم بلوچستان سخت پایبند به اعتقادات مذهبی و دینی خویشند ، نماز را به موقع و با‌جماعت به جای می آورند و در سخت ترین شرایط روزه می گیرند و شکستن روزه را گناهی بزرگ می شمارند . اعیاد آنان منحصر به اعیاد مذهبی است و در میان اعیاد مذهبی بیشتر از همه برای دو عید فطر و قربان اهمیت قایل هستند و با توجه معتقدات مذهبی خود ، تشریفات ویژه ای برای این دو عید مقرر می دارند » (2) .

تمام افراد خانواده لباس نو می پوشند و برای ادای نماز عید به عیدگاه یا مصلی می روند و پس از اتمام نماز آنهائیکه با یکدیگر کدورتی داشتند همدیگر را در آغوش کشیده و حلالیت می‌طلبند و سپس به دیدار بستگان و خویشاوندان می روند و تا سه روز را ایام عید می دانند .

چند ویژگی شاخص که قوم بلوچ را متمایز می سازند عبارتند از :

1ـ میارجلی (پناهنده پذیری) 2ـ قول و قرار 3ـ مهمان نوازی 4ـ حشر و مدد 5ـ بجار

6ـ چَنَدء 7ـ بیر یا انتقام 8ـ جن طلاق ( زن طلاق ) 9ـ دیوّان 10 ـ پتّر 11ـ پوشاک .

1ـ میار جَلّی may?rjalli ( با هوت ) (3)

میار و باهوت به معنای پناهنده شدن به کسی و میار جلّی به معنای پناهنده پذیری است . اگر شخصی گناهکار یا مظلومی به علت ترس از جان ، محل سکونت خود را ترک گفته و به سردار یا طایفه ای قوی تر پناه ببرد و از او طلب پناهندگی و حمایت بکند و او نیز با سنجیدن جوانب قبول پناهندگی نماید ، ابتدا پناه دهنده سعی می کند با وساطت مشکل پناهنده خود را با طرف مقابلش حل و فصل نماید ، چنانچه این روش مؤثر نیفتاد . پناه دهنده تا پای جان از پناهنده‌ی خود در مقابل دشمنانش دفاع خواهد کرد(4).

ضرب المثل بلوچی مؤید این موضوع است که می گوید :

« میار چه تیلگان عزیز ترانت » may?r ?a telagan azizterent

یعنی پناهنده از دو چشم انسان عزیزتر است .

در فرهنگ بلوچ کسی که به پناهنده خودش خیانت کند یا او را تحویل دشمن دهد ، جزء بدترین افراد است

2ـ قول

چنانچه بلوچ به کسی قول بدهد ، نباید هیچگاه به قول خود بی تعهد باشد و از این رو به قول خود وفادار است و این وفاداری و تعهد آنقدر زیاد است که به صورت ضرب المثل در آمده است (5):

« سرن بروت بله قولن مروت » Saron brot bala kowlon marot

یعنی حاضرم که سرم از تن جدا شود ، اما بدقولی نکنم .

در اشعار بلوچی موجود است « شیخ مرید » یکی از عشاق معروف حماسی بلوچستان در جلسه بزرگان ( که هر کدام قولی می دهند) قول می دهد که هر کس صبح پنجشنبه به درب منزل من بیاید و هر چه بخواهد به او می بخشم ، رقیب عشق او به نام « چاکر » از این قول سوء استفاده می کند و « سائلی » را اجیر می کند و به او می گوید آنقدر سیم و زر به تو می دهم که برای همیشه از گدایی دست بکشی ، ولی در مقابل از تو می خواهم یک مأموریتی بزرگ برایم انجام دهی ، و آن اینکه صبح روز پنج شنبه به درب منزل شیخ مرید برو و بجای هر گونه طلب مادی ، از او

« خان بی بی » ( هانی ) نامزدش را طلب کن و به او یاد آوری کن که در مجلس بزرگان قول داده ای ، بدین ترتیب شیخ مرید تسلیم می شود . حاضر می شود آوارگی و دیوانگی را قبول کند و از نامزدش صرف نظر کند اما برای خود عیب می دانست که قولی را در مجلس بزرگان داده بود نقض کند.(7)

3ـ مهمان دوستی

مهمان نوازی مردم بلوچستان ریشه در فرهنگ اسلامی آنها دارد و از این نظر شهره خاص و عام وضرب المثل هستند . مهمان دوستی مردم بلوچ خصلتی پسندیده است که در بین همه اقشار غنی و فقیر بلوچ وجود دارد . مهمان نوازی و پذیرایی از مهمان با صمیمیت و احساس خاصی همراه است ؛ این خصلت از دیر باز در میان مردم بلوچ وجود داشته است . همیشه بهترین امکانات خود را نگه می دارد و آنرا از زن و فرزند دریغ داشته که شاید مهمانی بیاید . (8)

بوده اند افرادی که هیچگاه به تنهایی غذا نمی خورند و به انتظار می نشستند تا مهمانی از راه برسد . در همه منازل بلوچستان مهمانخانه و در همه روستاهایش مسافرخانه وجو دارد تا مهمان را پذیرایی کنند .

4ـ حَشَر و مَدَد hasar - o - madad

حشر و مدد به معنی همیاری و تعاون گروهی افراد در کارهاست . تنها زیستن برای فرد بلوچ مفهوم ندارد ، و تنهایی به منزله نابودی است ، از این روی در مسیر زندگی و مقابله های نا برابر با طبیعت خشن آموخته است که همواره در کنار قوم و همکیشان خود زندگی کند تا از هر گونه گزند و آسیبی در امان بماند ، بنابراین وجود اصطلاح حَشَر و مدد که یکی از انگیخته های حیاتی و اجتماعی قوم بلوچ است خود گواه این مدعا است . حشر و مدد نوعی تعاون و همیاری است که افراد از روی خلوص نیت و مهربانی بدون دریافت مزدی برای یکدیگر انجام می دهند . ما حصل این کار ممکن است متوجه فرد یا یک جامعه گردد . اموری از قبیل : ساختن مدرسه ، خانه ، برنج کاری درو محصول ، ساخت و لای روبی قنوات ، سد آبی ، دفاع ، در حشر و مدد بلوچی که از افتخارات قومی است نهفته می باشد (9).

5ـ بجّار bej?r ( کمک در امر ازدواج )

یکی از پسندیده ترین و مفید ترین سنت های قوم بلوچ که در میان شرفی ترین اقوام و ملل کمتر می توان نظیر آنرا یافت ، موضوع « بجّار » است ، بجّار یعنی کمک و همراهی مادی با جوان و داماد که می خواهد ازدواج نموده تشکیل خانواده دهد . هر چند بجار شامل حال جوان غنی و فقیر هر دو می شود ، ولی مسلم است عقلا و دانشمندان بلوچ برای کمک و همراهی با جوان کم بضاعت رسم بجار را عمومیت داده اند تا موجب خجلت و انفعال جوان محتاج نشود . از طرف دیگر جوانی که ازدواج می کند و جامعه هزینه آنرا می پردازد ، مکلف است به نوبت خود در « بجّار » جوانان آینده که قصد ازدواج دارند شرکت کند و دین خویش را به اجتماع بپردازد . مبلغ بجّاری بستگی به میزان و توانایی و همت فرد دارد و بیشتر از جانب خویشاوندان است و می تواند نقدی یا غیر نقدی مثل فرش و قالی و بز و گوسفند و ... باشد(10) .

6ـ چَندَء ?anda ( کمک به امورات دینی )

مردم مسلمان بلوچ در کنار شرکت در مراسم بجار ( که برای ازدواج است ) و حشر و مدد (که تعاون در امور اجتماعی است ) ، برای ساخت و بنای مساجد ، حوزه های علمیه ، مخارج طلاب، حقوق مدرسین و دیگر امورات دینی ، با پرداخت وجوه نقدی و غیر نقدی (مثل مصالح ساختمانی) در مراسم چندء شرکت می کنند . علمای دین ، متصدیان مساجد و حوزه های علمیه که قصد تعمیرات یا ساخت و ساز بناهای دینی را دارند ، در نمازهای عید فطر واضحی یا نمازهای جمعه از مردم طلب کمک می کنند . آنهائیکه کمک های عمده ای می کنند ، اسامی شان یادداشت می شود، سپس برای جمع آوری کمک های نقدی بقیه نمازگزاران ، افرادی مشخص شده که با در دست داشتن لنگی بین تمام صفوف نمازگزاران دور می زنند و کمکهای نقدی مردم را جمع آوری می‌کنند. در این منطقه ساخت مکانهای دینی از مراسم چندء و پرداخت زکات تامین می شود و مردم کمکهای فراوانی می نمایند و در این موارد از دولت کمتر کمکی دریافت می کنند (11) .

7ـ بیر beyr به معنای انتقام است

اگر به شخصی یا طایفه‌ای صدمه و خسارتی وارده شده و یا کسی کشته شود و شخص خاطی از عمل خود اظهار ندامت نکند و عذر خواهی ننماید ، باید منتظر انتقام طرف انتقام طرف مقابل باشد و تا هر زمانی که شرایط و موقعیت برایش فراهم شد انتقام خود را می گیرد . در شعر یکی از شعرای محلی کینه بلوچ چنین وصف شده است :

سنگ اگان چاتانی بُن ء ریزانت seng aga ?atani bon? reyzant

کینگ چه ء مردانی دِلء کنزانت keynag ?a mard?ni del? kenzant

بیر بلوچانی تا دو صد سالا beyr balo??ni t? dosad s?l?

لسئین اهوگ انت دو دنتانین lasaeyn ?hoogant do dant?nin

هر گاه سنگهای بزرگ ته چاه فرسوده و تجزیه شود

آنگاه ممکن است کینه نیز از دل مرد جابجا شود

انتقام بلوچ بعد از گذشت دویست سال

همانند آهویی جوان دو دندان تازه است (12)

8ـ قسم جن طلاق ( زن طلاق ) j antal?k

بلوچهای برای اعلام تعهد ، وفای به عهد ، پیمان ، اعلام برائت از اتهامات وارده و همچنین برای عملی نمودن سخنان و حتمی ساختن انتقام خود از شخصی یا طایفه ای ، قسم زن طلاق یاد می کنند و از آنجائیکه در ناموس پرستی تعصبی خاص دارند اغلب قسم جن طلاق یاد می‌کنند که راه برگشت ندارد و با کفاره هم جبران نمی شود و بعد از ادای این قسم تا آخرین توان بر عملی کردن عهد و پیمان و گفتة خود اقدام می کند در غیر این صورت زنش مطلقه می شود .

می توان گفت زن طلاق مهمترین قسم بلوچهاست چنانچه در حالت عصبانیت گفته شود بسیاری از حوادث و درگیری ها را به دنبال خواهد داشت(13) .

9ـ دیوّان diw?n

دیوّان در ادبیات دری، در معنی وزارتخانه ، اداره ، دفترخانه ، دفتر محاسبه بکار رفته است . اما در جامعه بلوچی به معنای مجلس و همایش است . بزرگان و ریش سفیدان قوم یا اقوام در یک محل معین گرد هم می آیند و به رتق و فتق کارهای مهم مردمی می پردازند ، که به این تجمع «دیوّان » می گویند .

دیوّان برای حل اختلاف دو شخص یا دو طایفه ، مشخص کردن میزان مال و مهریه عروس و ... تشکیل می شود . همچنین به مجلس میهمانی عروسی که میهمانان دور هم جمع می شوند و یا مکانی که شعراء و خوانندگان موسیقی اجرا می کنند ، همایش های شعر و ادب و بزرگداشت دانشمندان را هم دیوّان می گویند(14).

10ـ پَتّر pattar

پتّر را می توان به معنی پذیرش قصور و اشتباه تلقی کرد ، بدینصورت که اگر بین دو شخص یا دو قوم اختلافات شخصی ، خانوادگی و فامیلی وجود آمده باشد ، یا در اثر درگیری و برخورد کسی زخمی یا کشته شود ، در این موارد جهت جلوگیری از گسترش دامنه‌ی اختلاف و انتقام گیری ، بزرگان طایفه ، بهمراه شخص خطا کار برای اظهار ندامت و پیشمانی و پذیرفتن اشتباه خود و ارزش و احترام دادن به مظلوم زیان دیده به خانه او رفته و ضمن قبولی تقصیر از او معذرت خواهی می کنند و حاضر به پرداخت خسارت می شوند که در اکثر موارد متهم و خطاکار بخشیده می شود . و خسارت های پرداخت شده او بعد از مدتی به او برگردانده می شود(15).

11ـ پوشاک

از شاخص های ظاهری مرد و زن بلوچ که وی را از اقوام دیگر متمایز می سازد پوشاک بلوچ است که بخاطر موقعیت جغرافیایی و گرمای زیاد منطقه و کار و تلاش مردم و دلایل دیگر شکل خاصی به خود گرفته است . سوزن دوزی زن بلوچ بر لباس خود در دهها طرح و نقشه جزو صنایع دستی مهم کشور به شمار می رود و شهرت جهانی پیدا کرده است .